STAD EN STREEK - INLEIDING

De Brabantse Wal, daar waar Brabant Zeeland kust, ligt in de streek Baronie en Markiezaat.

Status

De streek Baronie en Markiezaat ligt in de provincie Noord-Brabant en omvat sinds de gemeentelijke herindeling van 1997 nog 14 gemeenten, te weten gemeenten Alphen-Chaam, Baarle-Nassau, Bergen op Zoom, Breda, Etten-Leur, Gilze en Rijen, Halderberge, Moerdijk, Oosterhout, Roosendaal, Rucphen, Steenbergen, Woensdrecht en Zundert.
De Brabantse Wal strekt zich uit over de gemeenten Steenbergen, Bergen op Zoom en Woensdrecht.

Naam

De streeknaam Baronie en Markiezaat is een samenvoeging van de oude streeknamen Baronie van Breda en Markiezaat van Bergen op Zoom. Door de geografische, sociale en economische verwevenheid wordt dit gebied vandaag de dag vaak als één streek beschouwd. En daardoor kortweg Baronie en Markiezaat genoemd.

Ligging

Baronie en Markiezaat ligt in het zuid-westen van Noord-Brabant.
De Baronie van Breda grensde in het oosten en zuiden aan het Kwartier van Oisterwijk van de Meierij van 's -Hertogenbosch, in het zuiden aan het land van Hoogstraten, in het westen aan het Land van Rijen en aan Oudenbosch en in het noorden aan het Baljuwschap Zuid-Holland. Ook de huidige gemeente Oosterhout maakte deel uit van de Baronie.
Het Markiezaat van Bergen op Zoom omvatte de huidige gemeenten Bergen op Zoom, Woensdrecht, delen van het huidige Moerdijk en een gebied ten oosten van Roosendaal. In het westen werd het markiezaat begrensd door de Schelde, in het oosten door de Baronie van Breda, in het zuiden door het Markizaat van Antwerpen (let op: markizaat is oorspronkelijk de juiste spelling, met ie is een afwijkende spelling) en in het noorden door de Heerlijkheid Steenbergen.

De streek Baronie en Markiezaat omvat het grootste deel van het gebied West-Brabant.

Geschiedenis en beschrijving

In 1125 werd de naam Land van Breda voor het eerst vermeld, in dit jaar begint dan ook de geschiedenis van het Land van Breda. Enkele decennia later werd het Kasteel van Breda gebouwd en vangt de reeks heren van Breda aan. Het Land van Breda werd het centrum van een groot gebied. Aanvankelijk opereerden de heren van Breda betrekkelijk zelfstandig. Echter doordat graaf Dirk VII van Holland aanspraken op Breda maakte kwam er een einde aan de zelfstandigheid. De heer van Breda riep de hulp in van hertog Hendrik I van Brabant, waardoor het Land van Breda een leen werd van het hertogdom Brabant. In 1200 resulteerde dit alles in een verdrag, waarbij de graaf van Holland afstand deed van het Land van Breda.

Na het kinderloos overlijden van heer van Breda Arnoud van Leuven in 1287, werd door hertog Jan I van Brabant de heerlijkheid Breda te verdelen. Pas in 1290 kwam men tot een definitief akkoord over de verdeling. De heerlijkheid Breda werd verdeeld in drie delen: de heerlijkheid Breda (na 1350 verheven tot baronie), de heerlijkheid Bergen op Zoom (na 1533 markiezaat) en de heerlijkheid Steenbergen.

• Heerlijkheid Breda
  De heerlijkheid Breda werd toegewezen aan de dochter van Godfried III van Schoten (1216/1217 - 1227 Heer van Breda) Sophia, waardoor het in handen kwam van Raso van Gaveren.

  In 1327 werd de heerlijkheid Breda uit geldnood verkocht aan het hertogdom Brabant door Gerard van Raseghem (getrouwd met Adelheid van Gaveren). Isabella van Schoten (dochter van Hendrik V van Schoten), de erfgename van de Breda, protesteerde samen met haar zusters tegen deze verkoop. Filips VI van Frankrijk werd in 1334 aangesteld als scheidsrechter en de koop werd ongedaan gemaakt.

  Willem van Duivenvoorde, een halfbroer van Jan I van Polanen, verwierf in 1322 de heerlijkheid Strijen, waardoor hij ook de daarbij behorende goederen en bezittingen in erfelijk bezit kreeg. In 1342 werd het pandschap gekocht van de dorpen Baarle, Alphen, Gilze en Ulvenhout. Dit had tot gevolg dat Willem een leenman werd van de hertog van Brabant. Deze verkeerde steeds in geldnood en had de heerlijkheid in 1339 als onderpand overgedaan aan Jan van Polanen en Willem werd vruchtgebruiker voor het leven en daarmee heer van Breda. In 1353 kocht Jan II van Polanen de baronie van Breda van de hertog van Brabant. In dit jaar overleed Willem en zijn nalatenschap ging naar Jan II van Polanen. Door vererving gingen deze bezittingen over op de zoon van Jan II, Jan III van Polanen. De enige dochter van Jan III, Johanna van Polanen, trouwde in 1403 met graaf Engelbrecht I van Nassau. Door dit huwelijk kwamen de Nassaus in het bezit van de Baronie van Breda en werden zij de heren van Breda en daarmee vooraanstaande edelen in het hertogdom Brabant. Uiteindelijk erfde Willem van Oranje de heerlijkheid; dat verklaart de verbondenheid van de Nassaus met Breda. In de titels van koningin Beatrix is de erfenis van Willem nog zichtbaar, zo is zij onder andere barones van Breda.

  De baronie werd in 1795 opgeheven, en verviel toen aan Bataafs-Brabant, een onderdeel van de Bataafse Republiek. De naam Baronie wordt daarna topografisch, ook thans af en toe nog wel, gebruikt voor de streek rondom Breda.

• Heerlijkheid Bergen op Zoom
  De heerlijkheid Bergen op Zoom werd toegewezen aan de dochter van Godfried III van Schoten (1216/1217 - 1227 Heer van Breda) Beatrix, die getrouwd was met Arnold van Wesemaele. Hun zoon Gerard van Wesemaele werd hiermee de eerste heer van Bergen op Zoom.

  In 1533 werd de heer Anton van Glymes door keizer Karel V verheven tot markies en werd de heerlijkheid Bergen op Zoom een markiezaat, waarmee zij formeel een hogere rang verwierf dan de baronie van Breda, maar haar feitelijk belang werd daarmee niet groter. Karel V bepaalde wel dat de markiezen onderdanen en leenmannen van het hertogdom Brabant moesten blijven.

  In 1795 kwam er een einde aan het markiezaat van Bergen op Zoom, en in 1801 is het markiezaat gekocht door de Bataafse Republiek.

• Heerlijkheid Steenbergen
  Door de onduidelijke waterstaatkundige positie van Steenbergen en omgeving werd dit afgesplitst in een aparte heerlijkheid met twee heren. Reeds eerder had men in het gebied veel land verloren door overstromingen, dit bemoeilijkte een gelijke verdeling tussen de twee heren en daarom zag men een oplossing in tweeherigheid.

  In 1403 was Engelbrecht I van Nassau-Dillenburg door zijn huwelijk met Johanna van Polanen halfheer van de heerlijkheid Steenbergen geworden.

  In 1458 verkocht Jan II van Glymes zijn helft in het zwaar verarmde Steenbergen aan Jan IV van Nassau (zoon van Johanna van Polanen en Engelbrecht I van Nassau) zodat het Huis Nassau de volledige heerlijkheid Steenbergen vanaf dat moment bezaten.

Bezienswaardigheden

• De vele molens, die West Brabant rijk is.
• Het Markiezenhof en de vele andere monumentale panden in het bourgondische Bergen op Zoom.
• De Brabantse Wal: De Brabantse Wal werd vroeger De Zoom genoemd. Het ligt aan de westrand van het Plateau van West-Brabant, in de gemeenten Steenbergen, Roosendaal, Bergen op Zoom en Woensdrecht. Het bereikt zijn maximale hoogte (36 meter) ten zuiden van Huijbergen. Het is een zandplateau waar men de overgangen van zandgronden naar binnenzeeën, dikke veenpakketten en zeekleipolders goed kan zien. Aan de westrand van de Brabantse Wal grenst het Markiezaatsmeer. Vanaf de laagvlakte van het oorspronkelijke Oosterscheldebekken gaat de bodem plotseling steil omhoog, tien tot soms wel twintig meter. Het gebied vormt de overgang tussen twee landschappen en culturen: die van Brabant en Zeeland, vandaar ook de kreet 'Brabantse Wal, daar waar Brabant Zeeland kust'.
  Doordat de Schelde nogal eens van 'loop' vernaderde in de loop der tijden en daarbij langs het hoger gelegen gebied schuurde ontstond het steile karakter, te vergelijken met de steile oever in de buitenbocht van een beek. De westenwinden vanaf zandplaten in de Zeeuwse delta voerden zand mee, dat bleef achter de Wal liggen en vormde zo het heuvelachtige landschap. Eigenlijk duinen dus. De steile overgang van de hoge zandgronden naar de zeeklei, die voor sterke kwel zorgt, maken het dat de Brabantse Wal een unieke 'gradiënt-ecotoop' is.
  In het zuiden grenst de Brabantse Wal aan België, Vlaanderen. Hier komen we in het grensoverschrijdende nationaal park Grenspark De Zoom / Kalmhoutse Heide. De Brabantse Wal is een uniek en waardevol natuurgebied, met een zeer gevarieerd landschap. De wal die naar 20 meter boven NAP klimt, markeert een scheiding tussen hoge zandgronden met bossen, heide, duinen, vennen, kleinschalige akkers en weilanden enerzijds en polders, dijken, kreken en uitgestrekte akkers anderzijds. De grond is een goede voedingsbodem voor streekproducten zoals de asperge en de aardbei die men tijdens het jaarlijkse evenement ProefMei kan gaan proeven.

Recente ontwikkelingen

De Brabantse Wal is benoemd tot Provinciaal Landschap. Het gebied bestaat uit talloze landschappelijke en culturele schatten die helaas voor velen nog onbekend zijn. Het is daarom dat de initiatiefnemers gemeenten Bergen op Zoom, Roosendaal, Steenbergen, Woensdrecht en waterschap Brabantse Delta het hoog tijd vonden om de waarde van de Brabantse Wal naar buiten te brengen. Door deze behoefte ontstond de Toekomstschets Brabantse Wal 2010 - 2013, daarin wordt de verdere ontwikkeling van het gebied tot een Provinciaal Landschap beschreven en wie daar allemaal een rol bij kunnen spelen. Want behalve voor de overheden is er ook een rol weggelegd voor ondernemers, bewoners, diverse organisaties en verenigingen. De Brabantse Wal brengt al die partijen bijeen.

Jaarlijkse evenementen

• ProefMei: een groot driedaags culinair, cultureel evenement met een eigen sfeer en identiteit. Een festival dat in het teken staat van proeven, genieten en elkaar ontmoeten!
• Brabantse Wal Dag: De Streekorganisatie Brabantse Wal is een doelgerichte, krachtige en goed georganiseerde bestuurlijke en uitvoeringsgerichte organisatie. De Streekorganisatie is een samenwerkingsverband tussen een groot aantal overheden, maatschappelijke organisaties en ondernemers. Zij werken samen aan het versterken van de kernkwaliteiten van provinciaal landschap de Brabantse Wal en het stimuleren van de sociaaleconomische ontwikkeling. Door samenwerking en regie brengt de streekorganisatie de Brabantse Wal als provinciaal landschap onder de aandacht van bewoners, consumenten, ondernemers, recreanten en toeristen. Om de streek een eigen identiteit te geven, heeft de streekorganisatie het Streekmerk Brabantse Wal ontwikkeld. Ieder jaar organiseert één van de vier Brabantse Wal gemeentes het streekfestival Brabantse Wal Dag.

Natuur en recreatie

De vele monumenten in de stad Bergen op Zoom vertellen het verhaal van een rijk en bewogen verleden. De vele culturele evenementen en het brede winkel- en horeca-aanbod maken een bezoek aan Bergen op Zoom, de Markiezenstad, zeer de moeite waard.
De uitgestrekte bossen rondom Woensdrecht, Hoogerheide en Huijbergen zijn een waar paradijs voor fietsers en wandelaars. Het fiets- en wandelknooppuntensysteem staat garant voor vele kilometers fiets- of wandelplezier.
Steenbergen kent goed uitgeruste jachthavens die vanuit Zeeland goed bereikbaar zijn. De aansluiting op het vaarroutenetwerk biedt voor de waterrecreant fantastische mogelijkheden om de streek vanaf het water te verkennen. Maar dat is nog niet alles in Steenbergen, de gemeente kent ook een aantal prachtige natuurgebieden, zoals het Oudland, het Oudlands Laag en de Dintelse Gorzen. En als dat nog niet genoeg is, dan heeft elke plaats van de gemeente Steenbergen ook nog de zogenaamde ommetjes die u een heerlijke wandeling garanderen.
Naast de genoemde fiets- en wandelmogelijkheden en watersportactiviteiten kunnen ook de fysieke grenzen worden verlegd bij de verschillende outdoorbedrijven in ons gebied. Doet u het liever wat rustiger aan of gaat u liever cultuur proeven, sfeershoppen en culinair genieten, dan biedt de Brabantse Wal u hiertoe ook alle mogelijkheden.

Laat u overtuigen en geniet!!! Carpe Diem